ایران، با برخورداری از اقلیم متنوع و مناطق بادخیز گسترده، از گذشته‌های دور تا امروز از انرژی بادی به عنوان منبعی پایدار و پاک بهره برده است. از آسیاب‌های بادی کهن در مناطق شرقی کشور گرفته تا نیروگاه‌های پیشرفته امروزی، مسیر بهره‌برداری از این انرژی تجدیدپذیر نشان‌دهنده ترکیب سنت و نوآوری در تاریخ فنی ایران است. این مقاله مروری بر تاریخچه استفاده از انرژی توربین بادی در ایران دارد، از سازه‌های ساده باستانی تا توربین‌های مدرن که بخشی از چشم‌انداز انرژی پاک کشور را شکل می‌دهند.
تاریخچه استفاده از انرژی توربین بادی در ایران
آسیاب‌های بادی سنتی: آغاز بهره‌برداری از انرژی باد
تاریخچه استفاده از انرژی توربین بادی در ایران ۲۰۰ سال پیش از میلاد مسیح بازمی‌گردد، زمانی که ایرانیان باستان از آسیاب‌های بادی با محور عمودی برای خرد کردن غلات و پمپاژ آب استفاده می‌کردند. یکی از برجسته‌ترین نمونه‌های این فناوری، آسیاب‌های بادی نشتیفان در منطقه خواف (استان خراسان رضوی) است که به عنوان شاهکار مهندسی ایرانی شناخته می‌شوند. این آسیاب‌ها با طراحی منحصربه‌فرد و محور عمودی، انرژی باد را به نیروی مکانیکی تبدیل می‌کردند و نقش مهمی در کشاورزی مناطق خشک شرق ایران داشتند.
بر اساس منابع تاریخی، اولین نشانه‌های استفاده از آسیاب‌های بادی در ایران را می‌توان در سفرنامه‌های جهانگردان چینی از حدود قرن دوم پیش از میلاد تا قرون دوم و سوم میلادی یافت. این آسیاب‌ها که به نام “پانِمون” شناخته می‌شوند، با محور عمودی و تیغه‌های بادگیر، انرژی باد را به انرژی مکانیکی قابل‌کنترل تبدیل می‌کردند. برخلاف آسیاب‌های بادی چرخشی رایج در اروپا، طراحی ایرانیان به دلیل سادگی و کارایی در مناطق کم‌آب، بسیار مؤثر بود.
دوره میانی: گسترش و تکامل فناوری بادی
در قرون وسطی، استفاده از انرژی بادی در ایران و مناطق همجوار، به‌ویژه در خاورمیانه، گسترش یافت. آسیاب‌های بادی نه تنها برای آسیاب غلات، بلکه برای پمپاژ آب در سیستم‌های آبیاری مانند چرخ چاه (دولاب) به کار گرفته شدند. این فناوری به ایرانیان امکان داد تا در مناطق خشک و کم‌آب، کشاورزی پایدار را توسعه دهند. همچنین، استفاده از بادگیرها برای خنک‌سازی خانه‌ها نشان‌دهنده درک عمیق ایرانیان از بهره‌برداری از انرژی باد بود.
تا قرن نوزدهم، آسیاب‌های بادی همچنان در مناطق شرقی ایران، به‌ویژه سیستان و بلوچستان، مورد استفاده قرار می‌گرفتند. این مناطق به دلیل بادهای موسوم به “بادهای ۱۲۰ روزه”، از پتانسیل بالایی برای استفاده از انرژی بادی برخوردار بودند. با این حال، با شروع انقلاب صنعتی و گسترش سوخت‌های فسیلی، استفاده از آسیاب‌های بادی سنتی کاهش یافت، زیرا این سوخت‌ها ارزان‌تر و قابل‌اعتمادتر به نظر می‌رسیدند.
احیای انرژی بادی در قرن بیستم
پس از دو شوک نفتی در دهه‌های ۱۹۷۰ (سال‌های ۱۹۷۳ و ۱۹۷۸)، جهان به سمت منابع انرژی تجدیدپذیر، از جمله انرژی بادی، روی آورد. این تحولات جهانی بر ایران نیز تأثیر گذاشت. در دهه ۱۹۸۰، اولین تلاش‌ها برای استفاده از توربین‌های بادی مدرن در ایران آغاز شد. در سال ۱۹۸۰، اولین توربین بادی متصل به شبکه سراسری در جهان نصب شد و ایران نیز به‌تدریج به این فناوری علاقه نشان داد.
در ایران، سازمان انرژی‌های نو (سانا) از اوایل دهه ۱۳۷۰ شمسی (دهه ۱۹۹۰ میلادی) برنامه‌ریزی برای توسعه انرژی بادی را آغاز کرد. این سازمان با تمرکز بر مناطق بادخیز مانند منجیل در استان گیلان و بینالود در استان خراسان رضوی، پروژه‌های اولیه را کلید زد. نیروگاه بادی منجیل، که به دلیل بادهای تند موسوم به “هفت باد منجیل” شناخته می‌شود، یکی از اولین گام‌های ایران در این زمینه بود.
توسعه نیروگاه‌های بادی مدرن
در سال ۲۰۰۴، ایران تنها ۲۵ مگاوات از کل ۳۳,۰۰۰ مگاوات برق تولیدی خود را از انرژی بادی تأمین می‌کرد. با این حال، این میزان در سال‌های بعد رشد چشمگیری داشت. تا سال ۲۰۰۶، ظرفیت تولید برق بادی به ۴۵ مگاوات رسید و در سال ۲۰۰۸، با توسعه نیروگاه‌های منجیل و بینالود، به ۸۲ مگاوات افزایش یافت. تا سال ۲۰۰۹، ظرفیت کل به ۱۳۰ مگاوات رسید که نشان‌دهنده رشد سریع این صنعت در ایران بود.
یکی از پروژه‌های برجسته اخیر، نیروگاه بادی میل نادر در استان سیستان و بلوچستان است که در سال ۲۰۲۳ با ظرفیت ۵۰ مگاوات به بهره‌برداری رسید. این نیروگاه از توربین‌های ۲.۵ مگاواتی بهره می‌برد و توسط شرکت مپنا، یکی از شرکت‌های پیشرو در تولید توربین‌های بادی در ایران، ساخته شده است. همچنین، نیروگاه بادی کهک در استان قزوین با ظرفیت اولیه ۲۰ مگاوات در حال بهره‌برداری است و برنامه‌هایی برای افزایش ظرفیت آن تا ۱۰۰ مگاوات وجود دارد.
چالش‌ها و فرصت‌ها
با وجود پتانسیل بالای ایران برای تولید برق بادی (تخمین زده می‌شود که ۲۶ منطقه با ظرفیت اسمی حدود ۶,۵۰۰ مگاوات وجود دارد)، موانعی مانند یارانه‌های سنگین سوخت‌های فسیلی و کمبود سرمایه‌گذاری خارجی توسعه این صنعت را کند کرده است. با این حال، سیاست‌های اخیر دولت، از جمله مناقصه ۳,۰۰۰ مگاواتی برای نیروگاه‌های بادی در سال ۱۴۰۲، نشان‌دهنده عزم جدی برای گسترش این فناوری است.
مزایای زیست‌محیطی انرژی بادی، مانند کاهش آلودگی و عدم نیاز به آب در تولید برق، آن را به گزینه‌ای جذاب برای ایران تبدیل کرده است. علاوه بر این، بومی‌سازی تولید توربین‌های بادی توسط شرکت‌هایی مانند صبانیرو و مپنا، هزینه‌ها را کاهش داده و اشتغال‌زایی را تقویت کرده است.
نتیجه‌گیری
تاریخچه استفاده از انرژی توربین بادی در ایران از آسیاب‌های بادی سنتی در نشتیفان تا نیروگاه‌های مدرن امروزی، نشان‌دهنده توانایی این کشور در بهره‌برداری از منابع تجدیدپذیر است. با وجود چالش‌ها، پیشرفت‌های اخیر در توسعه نیروگاه‌های بادی و بومی‌سازی فناوری، نویدبخش آینده‌ای روشن برای این صنعت است. با سرمایه‌گذاری بیشتر و رفع موانع اقتصادی، ایران می‌تواند نقش مهمی در تأمین انرژی پاک منطقه ایفا کند.
